 |
| Proporce kawalerii (źródło: Wojsko Polskie 1939-1945 Barwa i Broń) |
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, w trakcie walk o wschodnie
granice kraju w latach 1919-1921 oraz w okresie stabilizacji i przechodzenia
wojska ze stopy wojennej na pokojową starano się usystematyzować barwy
poszczególnych służby i broni, co ostatecznie osiągnięto w 1927 roku.
W przypadku kawalerii proces ten przebiegał dość opornie. Pierwsze protesty
pojawiły się już w 1919 r., kiedy to pułki kawalerii oraz dywizjony artylerii
konnej miały otrzymać łapki w barwach broni zamiast proporczyków oraz utracić
barwne otoki czapek. Batalia o proporczyki została wygrana przez bronie jezdne
w 1920 roku, a dwa lata później przywrócono również kolorowe otoki rogatywek
oraz okrągłych czapek tzw. „angielek”. Nie był to jednak koniec problemów
komisji ubiorczych z kawalerzystami. Choć zasadniczo starano się obierać w
miarę czytelny klucz poszczególnych barw pułkowych, nawiązując do okresu
Księstwa Warszawskiego, Królestwa Polskiego czy Powstania Listopadowego, a
przede do najnowszej historii i tradycji pułków formowanych w latach 1917-1919,
niektóre jednostki starały się wpleść w swoje barwy elementy wyróżniające.
W myśl tych tradycji pułków ułanów z okresu Królestwa Kongresowego noszone
barwy powinny być w następującej kolejności:
- pułk 1, 5, 9… - barwa karmazynowa;
- pułk 2, 6, 10… - barwa biała;
- pułk 3, 7, 11… - barwa żółta;
- pułk 4, 8, 12… - barwa niebieska;
O ile kolejność ta została zachowana w przypadku pułków szwoleżerów oraz
pierwszych pięciu pułków ułanów tak im dalej w las, tym większa była
mozaika.
Warto jednak zaznaczyć, że o ile barwy otoków w pułkach szwoleżerów od
początku były zgodne z tradycją, tak dopiero w 1928 roku, po blisko dwuletnich
staraniach 3 pułk szwoleżerów otrzymał na proporczyku żyłkę barwy żółtej a nie
jak w 1 i 2 pułku – czerwonej. Nieco inaczej sytuacja się miała w przypadku 13
Pułku Ułanów Wileńskich, który według rozkazu miał nosić otoki barwy różowej.
Pułk otrzymał od mieszkającej w Wilnie wdowy po dowódcy pskowskiego pułku
dragonów belę sukna w kolorze „carskiej róży” (malinowej z odcieniem
łososiowym). Po wyczerpaniu się zapasów, by pozostać przy „tradycyjnej” barwie,
materiał sprowadzano z Wielkiej Brytanii, a od 1929 roku z Wiednia. Aż do
wybuchu wojny żadna krajowa fabryka nie produkowała sukna w tym odcieniu.
Inaczej natomiast wyglądała historia barw 17 Pułku Ułanów Wielkopolskich. W
trakcie wypadu na koszary 12 pułku dragonów w Gnieźnie, powstańcy zdobyli
zapasy mundurowe 4 Pułku Dragonów Śląskich - który to posiadał wypustki na
mundurach w barwie słonecznikowej. Pułk, z racji bycia drugim w kolejności
formowanym oddziałem kawalerii miał przyjąć nazwę 2 Pułku Ułanów. W trakcie
uroczystej przysięgi, która miała miejsce na gnieźnieńskim rynku w dniu 9
lutego 1919 r. gen. Dowbór-Muśnicki widząc żółte barwy zapytał żołnierzy, czy
chcą pozostać przy barwach, czy numeracji i zgodnie z tradycją przyjąć barwę
białą - żołnierze zgodnie opowiedzieli się za barwą żółtą, w związku z czym
przyjęli nazwę 3 Pułku Ułanów.
 |
| Barwy 3. Pułku Ułanów Wielkopolskich (rys. L. Rościszewski) |
Inaczej sytuacja miała się w przypadku pułków strzelców konnych. Zgodnie z
tradycją okresu Kongresówki barwy strzelców konnych nawiązywały do zielonego
koloru mudnuru z tego okresu. W 1925, z inicjatywy dowódcy 10 psk, płk.
Minkusza rozpoczęto starania nad “ubarwieniem” strzelców konnych. Głównym
argumentem było to, że młodzież nie chciała służyć w pułkach strzelców konnych
ze względu na brzydkie barwy. Będący członkiem Komisji Ubiorczej płk.
Gembarzewski próbował zawetować wprowadzenie zmian argumentując, że “stworzyło
się już wielką pstrokaciznę z ułanów i nie należy jej rozszerzać na strzelców
konnych.” Ostatecznie jednak od 1927 strzelcy konni otrzymali nowe barwy, znów
w pewien sposób nawiązujące do tradycji kongresowej. Pierwsze cztery pułki
strzelców konnych otrzymały otoki barwy amarantowej, kolejne cztery - białej, a
dwa ostatnie barwy żółtej.
W przypadku proporczyków, wszystkie pułki strzelców konnych posiadały górną
część proporca w barwie zielonej (choć różnych odcieniach) dolna natomiast była
taka sama jak barwa otoku. Poszczególne pułki różniły się w danych “podgrupach”
żyłką pośrodku proporczyka. W przypadku pierwszych czterech pułków
strzelców 1 psk nie posiadał żyłki, 2 i 4 psk natomiast wbrew tradycji miały
barwy zamienione - 2 psk. który powinien mieć żyłkę białą posiadał niebieską, a
4 psk - odwrotnie. 3 psk.\ zgodnie z tradycją miał żyłkę żółtą.
W przypadku kolejnej grupy wszystkie proporczyki były zielono-białe z
odpowiednim kolorem żyłki - 5 psk - amarantowa, 6 psk żyłki nie posiadał, gdyż
przypadał mu kolor biały, 7 psk - żółta, 8 psk - niebieska. Ostatatnie dwa
pułki strzelców konnych posiadały proporczyki zielono żołte z żyłkami - 9 psk -
czerwoną oraz 10 psk z żyłką białą. Idąc dalej przyjętym kluczem możemy założyć
że kolejne pułki posiadałyby - 11 psk proporczyk zielono-żółty a 12 psk - zielono-żółty
z niebieską żyłką.
 |
Wzory proporców kawaleryjskich i artyleryjskich
według instrukcji z 1927 roku.
|
We wrześniu 1939 roku z barwnych ułańskich mundurów pozostały już jedynie proporce dowódców pułków oraz poszczególnych szwadronów - 1, 2, 3, 4, ckm oraz plutonu łączności. Proporzec dowódcy pułku wprowadzony rozkazem z Dziennika Rozkazów MSWojsk. nr 8 z 3 marca 1927 r., poz. 65 posiadał wymiary 120 cm długości na 35 cm szerokości. Wycięcie o głębokości 50 cm. Żyłki (wewnętrzne pasy na proporcu) posiadały szerokość 5 cm (przy pojedynczej żyłce) oraz po 2,5 cm przy żyłce podwójnej. Od strony drzewca lancy proporzec posiadał kwadrat o bokach 35 na 35 cm, podzielony na cztery kwadraty w kolorach czerwonym, żółtym (górny rząd) oraz białym i niebieskim (dolny rząd) oznaczające cztery szwadrony.
 |
| Pluton łączności 1. psk, połowa lat '30. (źródło NAC) |
Pięć pułków kawalerii posiadało
niestandardowe proporce: 1. pułku szwoleżerów proporzec miał sześć kwadratów
(dodatkowe dwa z oznaczeniami szwadronu ckm i plutonu łączności). 11. pułk
ułanów miał wyszyty na kwadracie monogram honorowego szefa pułku, marszałka
Edwarda Rydza-Śmigłego. 13. pułk ułanów, zamiast kwadratu czerwonego
oznaczającego 1. szwadron posiadał kwadrat zielony ze złotym półksiężycem i
gwiazdą - symbol szwadronu tatarskiego. Proporzec 27. pułku ułanów posiadał
zamienione kolejnością kwadraty biały i żółty. Ostatnim niestandardowym
proporcem był zatwierdzony rozkazem MSWojsk. nr 21 z 26 czerwca 1929 roku, poz.
205 proporzec dowódcy 5 psk, który nawiązywał do tradycji poszczególnych
szwadronów: kwadrat 1. szwadronu na czerwonym tle posiadał sylwetkę głowy wilka
nawiązując do szwadronu “Wilków” jazdy Ziemi Lwowskiej, 2. szwadronu (pod
kwadratem pierwszego, a nie obok) posiadał herb ziemi kujawskiej jako dawny
szwadron jazdy Ziemi Kujawskiej, 3. szwadronu (górny prawy) na żółtym tle
posiadał dwa skośne (z lewego górnego rogu w prawy dolny) pasy koloru
niebieskiego (chabrowego) nawiązujące do barw województwa mazowieckiego jako
dawny szwadron jazdy Województwa Mazowieckiego. Kwadrat 4. szwadronu na
niebieskim tle posiadał dwa pasy żółte w takim samym ułożeniu jak w przypadku
szwadronu trzeciego, odwołujący się do tradycji jazdy ziemi mazowieckiej.
 |
| Proporce kawalerii wg. Instrukcji o znakowaniu O.37/1939 |
Proporce dowódców szwadronów
posiadał wymiary 80 na 20 cm oraz wcięcie o głębokości 30 cm. W przypadku żyłek
posiadały one szerokość 4 cm (pojedyncza) oraz 2 cm (podwójna). Kwadrat z
oznaczeniem szwadronu posiadał boki o wymiarach 20 na 20 cm. W przypadku
szwadronów liniowych kwadrat był w barwie danego szwadronu - wyjątek stanowił
1. szwadron 13. pułku ułanów (1. Szwadron Tatarski), który posiadał złoty
półksiężyc z gwiazdą na zielonym tle. W przypadku szwadronu ckm oznaczeniem był
czarny kwadrat z pionowym białym pasem przechodzącym przez jego środek, a
symbolem plutonu łączności był kwadrat czarny z białą ośmioramienną
gwiazdą.
Nie sposób pominąć milczeniem, że
rozkazem MSWojsk. z 15 sierpnia 1939 wprowadzono “Instrukcję o znakowaniu”
(sygn. O.37/1939) oraz “Album znaków do Instrukcji o znakowaniu” (sygn.
o.37a/1939), które miały obowiązywać od 11 listopada 1939 roku. Ze względu na
termin wprowadzenia instrukcji, która najprawdopodobniej nie weszła w życie w
zakresie zmian proporców kawaleryjskich (zmienione były symbole szwadronu ckm
oraz plutonu łączności, a także szwadronów łączności i pionierów brygad
kawalerii). Wszystkim zainteresowanym serdecznie polecam Wydanie Specjalne Wielkiego
Leksykonu Uzbrojenia tom. 1 “Znakowanie Wojska Polskiego w 1939 roku” autorstwa
p. Szymona Kucharskiego.
I w tym miejscu
pojawia się nowy element układanki. Przygotowując się do pisania kolejnej publikacji
z serii „WLU”, za pośrednictwem kol. Kuby Rodaka natrafiłem na niezmiernie
ciekawe zdjęcie przedstawiające szwadron ciężkich karabinów maszynowych 9 Pułku
Ułanów Małopolskich. Wieloletni badacz pułkowej historii – pan Andrzej
Przybyszewski twierdzi, że zdjęcie zostało wykonane 11 listopada 1938 roku,
czyli na rok przed rozpoczęciem obowiązywania wspomnianej wyżej instrukcji,
tymczasem… na proporcu dowódcy szwadronu dumnie powiewa nowe oznaczenie! Samo
zdjęcie jest interesujące również z innych względów – tłum gapiów ubrany jest
zdecydowanie na okres jesienno-zimowy bądź zimowo-wiosenny – tymczasem ułani
płaszcze mają troczone na przednich łękach. O ile to drugie każdego badacza
dziwić nie powinno – wszak w wojsku rozkaz to rozkaz i jeśli dowódca pułku
podjął decyzję o takim a nie innym umundurowaniu obowiązującym na uroczystości
to nie było dyskusji. Brak liści na drzewach oraz ubrania cywilów faktycznie
mogą wskazywać na obchody Święta Niepodległości, ale również…. (co jest moją
tezą)… Imieniny Marszałka Piłsudskiego czyli 19 marca 1939 roku – dzień bardzo
uroczyście obchodzony w Wojsku Polskim. Co ciekawe, nawet w zachowanym albumie
mjr. Edwarda Ksyka, w którym starannie odwzorował proporce pułkowe widnieje
stary symbol szwadronu karabinów maszynowych (nota bene na boku, ołówkiem
dopisany jest rozkaz wprowadzający z 1927 roku).
 |
| Szwadron ciężkich karabinów maszynowych 9. Pułku Ułanów Małopolskich na ulicach Trembowli. Na proporcu znak szwadronu ckm według nowej instrukcji. (zdj. ze zbiorów p. Barbary Seidel dzięki uprzejmości p. Andrzeja Przybyszewskiego) |
Ze starych
fotografii ukazujących życie garnizonowe „dziewiątki” wiadome jest, że w pułku
testowano czasem nowinki sprzętowo-mundurowe np. nowy wzór pasów żołnierskich z
tak zwaną klamrą „rembertowską”. Czas pokaże czy rozjaśni się tajemnica nowych
proporców – być może nowe światło rzucą na ten temat rozkazy pułkowe, czy
analiza fotografii innych pułków Podolskiej BK.
BIBLIOGRAFIA:
R. Iwaszkiewicz, P. Janicki Wielki Leksykon Uzbrojenia - Wrzesień 1939 tom 173 Umundurowanie i wyposażenie kawalerii
S. Komornicki Wojsko Polskie 1939-1945 Barwa i Broń
S. Kucharski Wielki Leksykon Uzbrojenia Wydanie Specjalne tom 1 Znakowanie Wojska Polskiego w 1939 roku
K. Szaładziński Polsce zawsze i wszędzie służyć będę. Munduri broń Wojsk Wielkopolskich 1918-1920
J. Taborski 17. pułk ułanów Wielkopolskich
